Op 22 februari j.l. opende de minister van Defensie, mevrouw Ank Bijleveld-Schouten, in het Nationaal Militair Museum te Soesterberg de tijdelijke tentoonstelling ‘Als de Russen komen’. De expositie belicht de dreigende decennia van de Koude Oorlog in de tweede helft van de vorige eeuw vanuit Nederlands perspectief en met speciale aandacht voor de dienstplicht. Het zijn de jaren dat de Koninklijke Landmacht een oorlogsopdracht heeft op de Noord-Duitse Laagvlakte en een van de tien Nederlandse brigades permanent is gelegerd in de Bondsrepubliek. Het zijn ook de jaren van de dienstplicht, de grootschalige oefeningen en de periode dat Nederland nog over een legerkorps beschikt met drie divisies en meer dan 900 tanks. De boeiende expositie kwam tot stand onder leiding van conservator Alfred Staarman. De tentoonstelling komt op een actueel moment. Nadat het Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty (INF-verdrag) 30 jaar de hoeksteen van de Europese veiligheid is geweest, hebben de Verenigde Staten recent het verdrag opgezegd omdat Rusland in overtreding is met de ontwikkeling van een supersonische raket voor de lange afstand. Een modern wapensysteem geschikt voor nucleaire ladingen en dat doelen kan bereiken in geheel West-Europa. De geschiedenis herhaalt zich?
Opening
Tijdens haar openingswoord vroeg de bewindsvrouw zich af of we inmiddels niet in een tweede Koude Oorlog zijn aanbeland. Ze somde vervolgens een rits voorbeelden op van de huidige Russische dreiging. Van het neerhalen van de MH17 vlucht en de inname van de Krim tot de recente hackpoging op het gebouw van de Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons (OPCW) in Den Haag. Toch beantwoordde ze de vraag met ‘nee’. Destijds waren er twee duidelijke machtsblokken. Nu is de dreiging diffuser. Denk maar aan cyber, computer hacks en fake-news. Professor Jan Hoffenaar van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) wees eveneens de toehoorders op de nieuwe dreiging uit het Oosten en stelde onomwonden dat de Koude Oorlog had
aangetoond dat een sterke defensie noodzakelijk is. Zonder ‘hardpower’ krijg je geen gehoor op het wereldtoneel. Ook directeur Militaire Inlichtingen- & Veiligheidsdienst (MIVD), generaal-majoor Onno Eichelsheim, drukte de aanwezigen op het hart niet naïef te zijn, maar realistisch. Rusland is bezig met een wapenwedloop en heeft daarin een voorsprong genomen. Onze vrijheid en veiligheid lijken iets alledaags, maar zijn niet vanzelfsprekend. Diplomatie gaat altijd voor, maar als het niet anders kan, moet je spierballen kunnen tonen, aldus mevrouw Bijleveld. Niet iedereen heeft de Koude Oorlog meegemaakt. Er zijn inmiddels twee generaties opgegroeid die aan de wereld voor de val van de Muur geen bewuste herinneringen bewaren. Voor hen zijn begrippen als Warschau Pact en Duitse Democratische Republiek historische momentopnamen. Deze indrukwekkende expositie neemt ons mee terug naar de tijd van toen en biedt ons lessen voor nu.
Expositie
De jaren 1947 tot 1991 waren de jaren van de Koude Oorlog. Twee hegemoniale machtsblokken stonden lijnrecht en tot de tanden toe bewapend tegenover elkaar. Dit conflict overschaduwde de internationale en nationale verhoudingen in de wereld. Tijdens een 3-D audiotour van ruim een uur herbeleeft de bezoeker de gespannen periode waarin de wereld toen was verdeeld in Oost en West. Bijzondere objecten uit binnen- en buitenland, film en geluidsfragmenten, uniek fotomateriaal en historische affiches wisselen elkaar af en geven een uitstekend beeld van de politieke en militaire situatie in Midden Europa in de tweede helft van de vorige eeuw. Het tijdsbestek waarin het Warschau Pact en de NAVO tegenover elkaar stonden aan weerszijden van het IJzeren Gordijn. De expositie toont de vele gebeurtenissen in deze jaren vanaf de eerste crisis rond het naoorlogse Berlijn tot en met de vredesdemonstraties bij Woensdrecht rond de mogelijke plaatsing van kruisraketten op Nederlands grondgebied. En ten slotte de val van de Muur en de opheffing van het Warschau Pact.
Onder de talloze grote en kleine objecten een Chieftain tank in ‘urban’ camouflage. Deze gevechtstank was destijds ingedeeld bij de Britse Berlin Brigade. Natuurlijk ook een origineel stuk van de Berlijnse Muur, het symbool van de Koude Oorlog, verder een replica van de Fat Man, de eerste atoombom, uniformen en wapens uit de Sovjet Unie, Polen en de voormalige Duitse Democratische Republiek. Maar ook wapens en uitrusting van de Nederlandse geheime Stay Behind organisatie om het verzet voor te bereiden en bij een eventuele Russische bezetting bovengronds te komen. Vanaf het midden van de jaren zestig krijgt de Koninklijke Luchtmacht de beschikking over Hawk en Nike luchtdoelraketten. Deze waren ingedeeld bij de Groep Geleide Wapens en geplaatst in de NAVO luchtverdedigingsgordel in West-Duitsland. Een compleet Hawk-systeem staat opgesteld bij de ingang van het museum.
Een opvallend object bij deze tentoonstelling is een Poolse stafkaart van 3 x 3 meter waarop duidelijk de intenties van het Warschau Pact te zien zijn. De kaart is na het einde van de Koude Oorlog door de Poolse luitenant-generaal Waldemar Skrzypczak in privé bezit bewaard gebleven (hij was aanwezig bij de opening van de tentoonstelling) en later vrijgegeven. Of dit een weergave is van de daadwerkelijke oorlogsplannen van weleer of een momentopname van een grootschalige oefening, is helaas niet vast te stellen. Maar de kaart geeft een goede indruk hoe het Rode Leger dacht op te treden en welke aanvalsdoelen men zag. Bij een eventuele aanval op het Westen werden o.m. kernwapenaanvallen gepland op alle grote steden in Nederland. De Russische militaire archieven zijn tot op heden nog steeds niet geopend.
In een korte visuele presentatie wordt de taak van 1 (NL) Legerkorps als onderdeel van de Northern Army Group belicht: de plannen voor de verdediging op de westelijke oever van het Elbeseitenkanal (ESK) en de rivier de Ilmenau met twee divisies voor, een divisie in reserve en een pantserbrigade in de Salzwedel Bogen voor het beweeglijk vertragend gevecht. Historische film en tv-beelden laten oefeningen zien van het mobilisatiesysteem, de noodzakelijke troepenverplaatsingen van Nederland naar Duitsland en het ontplooien van de eenheden in het toegewezen vak van verantwoordelijkheid. Er wordt ingezoomd op het optreden van een eskadron Leopard-1 tanks van 41 Tankbataljon tijdens het vertragend gevecht vanaf de Innere Deutsche Grenze tot het terugvallen achter het ESK. De heldere uitleg wordt ondersteund met filmfragmenten van onze dienstplichtige tankbemanningen die de eerste klap hadden moeten opvangen bij een eventueel gewapend conflict.
Boek
Ter gelegenheid van deze expositie is een boek uitgegeven met de titel – hoe kan het ook anders – ‘Als de Russen komen’. De fraaie catalogus toont afbeeldingen van alle belangrijke objecten van de tentoonstelling met een duidelijke toelichting. In zes hoofdstukken kan de lezer zich verder verdiepen in onderwerpen als ‘De logica van de Koude Oorlog’ door professor Jan Hoffenaar van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH). ‘Voor altijd Soldaat’, een boeiend betoog over de dienstplicht door historicus Caspar van den Broek. Tom Duurland blikt met ‘Alle ogen op Woensdrecht’ terug op de maatschappelijke onrust in Nederland tijdens de politieke besluitvorming rond het plaatsen van kruisraketten op Nederlands grondgebied. Sandra van Lochem-van der Wiel belicht de voor velen onbekende wereld van het ‘Vliegtuigspotten tijdens de Koude Oorlog: het Korps Luchtwachtdienst 1950-1968’ en politiek analist Ivo van de Wijdeveen beschrijft ten slotte ‘De angst van het Warschau Pact voor de NAVO’. Het artikel ‘Een tankeskadron tijdens de Koude Oorlog’, dat eerder in de jubileumuitgave van de VOC-Mededelingen werd gepubliceerd, is eveneens opgenomen in deze rijk geïllustreerde uitgave. Het boek kost € 19,90.
Nationaal Militair Museum
Het Nationaal Militair Museum is er zondermeer in geslaagd om met deze tentoonstelling en het gelijknamige boek iets van de sfeer en de dreiging van toen op te roepen. Iedereen (of ze er bij waren of niet) kan zich een beeld vormen over hoe het geweest moet zijn en vooral wat die Koude Oorlog betekent voor de wereld waarin we nu leven. De media staan tegenwoordig immers bol van de vergelijkingen met de Koude Oorlog. Want volgens velen zijn de Russen weer terug: nepnieuws, trollen, hackers en cyber warfare zijn aan de orde van de dag. Het lijkt er op dat het laatste hoofdstuk van dit verhaal nog niet is geschreven. De tentoonstelling ‘Als de Russen komen’ is te bezoeken tot zondag 1 september 2019. Nadere informatie is te vinden op de website van het Nationaal Militair Museum: www.nmm.nl Een expositie die u moet hebben gezien!
