Commandovoering

Prof. W. Loos, luitenant-generaal der artillerie b.d.
Barbara, Jaargang 71, nr 2 2019, Kennis & Inzicht

Een Algemene Beschouwing en een Verdieping v.w.b. de Eerste Wereldoorlog (DEEL 2)

Het fenomeen commandovoering in WOI wordt nu bezien op basis van hetgeen in de algemene inleiding naar voren is gekomen. De factoren die op de commandovoering van invloed zĳn hebben in 1914 een bepaalde inhoud gekregen. Er zĳn massalegers van miljoenen militairen. Technologisch levert de stand van zaken het volgende op: snelvuurkanonnen, geweren met getrokken loop en magazĳn, mitrailleurs, prikkeldraad (USA 1874), spoorwegen, telegraaf, telefoon, waarnemingsluchtballon, lichte verkenningsvliegtuigen, de eerste bruikbare auto’s (b.v. de taxi’s van de Marne).

Waarnemingsluchtballon

De bĳ allen overheersende tactische doctrine: offensief/aanval. De operatieplannen van alle partĳen waren dan ook gebaseerd op offensief optreden. 1914 begon daarom als de oorlog van de „ontmoetingsgevechten” b.v. de Marne en Yper. De krachtsverhoudingen in aantallen militairen was in het begin als volgt: Duitsland (761.000) en Oostenrĳk-Hongarĳe (478.000) samen 1.239.000. Frankrĳk (927.000) en Rusland (1.445.000) samen 2.372.000. Het Duitse operatieplan (het aangepaste Von Schlieffenplan) was behalve op deze numerieke ongunstige verhouding met name ook gebaseerd op de Duitse geostrategische positie op de binnenlĳnen. In een dergelĳke situatie moet men (hoe dan ook) een twee frontenoorlog voorkomen. De tegenstanders moeten partieel worden verslagen. Dat vereiste het maken van een keuze t.a.v. wie eerst moet worden gepakt (in dit geval Frankrĳk eerst en daarna Rusland). Dat vereiste tevens razend snel handelen. Een land op de binnenlĳnen kan zich niet veroorloven te wachten tot de tegenstander beweegt. Vaak is zelfs een „pre-emptive-strike” of preventieve aanval geboden (zie Israël in 1956 en 1967; in 1973 ging het bĳna mis). Het Duitse operatieplan in het Westen was gebaseerd op het z.g. Von Schieffenplan.

De kern van dat plan werd gevormd door het optreden met een zo sterk mogelĳke rechtervleugel, die door België, Noord-Frankrĳk via Parĳs (globaal) zwenkend naar het zuidoosten en oosten het Franse leger moest omvatten (links draaiende beweging). Intussen zou het Franse leger in Noordoost Frankrĳk worden gebonden door relatief sterke en krachtig optredende Duitse legers. Essentieel voor het slagen van het plan waren de sterkte van de rechter vleugel en een hoog uitvoeringstempo. De Fransen mochten niet de tĳd krĳgen om te reageren o.a. door hun linker vleugel uit te bouwen en te versterken. Of het politiek verstandig was de Belgische neutraliteit te schenden is een vraag (militaire planning en politiek waren in Duitsland volledig gescheiden …). Maar voor de Duitse legerleiding was het onontkoombaar: de tĳd was zeer beperkt; de ruimte broodnodig om er de nodige gevechtskracht door te kunnen stuwen. De bĳzonder gedetailleerde planning en de noodzaak van een ongestoorde en feilloze uitvoering van de mobilisatie en het operatieplan leidden tot wat genoemd wordt het begin van een „time table war” met bĳzonder weinig flexibiliteit in geval van tegenslag.

Dat laatste, tegenslag, mag in oorlogen (en niet alleen dan) als normaal worden beschouwd. Van Moltke sr. zei reeds: „planning kan niet verder gaan dan tot het eerste contact met de vĳand”. Daarna moet er door bevelvoering worden bĳgestuurd. Dat moet dan wel gebeuren met het grote raamwerk voor ogen. In dat licht moet ook het zg. „Wonder van de Marne” worden beschouwd. Het wonder waarbĳ de rollen schĳnbaar plotseling werden omgedraaid. De glorieuze opmars van de Duitsers en de terugtocht van de Fransen stopten. De Fransen namen op 6 september 1914 het initiatief weer in handen en in de daarop volgende „slag aan de Marne” wierpen zĳ de Duitsers weer een fors eind terug.

De oorzaken van het mislukken van de Duitse omvattingmanoeuvre kunnen aan beide kanten worden gevonden. Aan Franse zĳde kunnen worden genoemd de formatie van het 6e leger op de (Franse) linkerflank door de strategische verplaatsing van divisies vanaf de rechterflank, de zorgvuldige personele (aanvulling van de niet-geringe verliezen) en logistieke voorbereiding, gebruikmakende van de door de terugtocht ontstane korte verbindingslĳnen. Zeker niet in de laatste plaats heeft de onverstoorbare houding van de Franse bevelhebber Joffre bĳgedragen aan het voorkomen van paniek en defaitisme bĳ de terugtocht.

Joffre

Ook het scheppen van de voorwaarden voor het tegenoffensief en de keuze van het juiste moment zĳn aan hun te danken. De Duitse bĳdrage aan het voor hen ellendige „Wonder van de Marne” is ook niet gering. Het gaat om veel meer dan wat beschreven wordt als „Führungsfehler und falsch begriffen auftragstaktik”. Het begon al met de afwĳking van het oorspronkelĳke Von Schlieffenplan door verzwakking van de rechter vleugel ten gunste van het oostfront. Ook het rechtstreeks commanderen van zeven legers van uit „Das grosze Hauptkwartier” bleek de stand van de communicatietechniek niet goed doenlĳk. De span of control was duidelĳk te groot. Daar kwam nog bĳ dat de afstand van het hoofdkwartier van Von Molkte naar de snel west en zuidwestwaarts opmarcherende legers te groot was. Eerst werd getracht het commando te voeren vanuit Koblenz, later vanuit Luxemburg. Ook al omdat Von Molkte zĳn hoofdkwartier nimmer verliet om b.v. zĳn legercommandanten en lager (b.v. in het zwaartepunt) te bezoeken had hĳ weinig grip op de gebeurtenissen. Delegatie van uitvoeringsbevoegdheden aan de legercommandanten lĳkt dan mooi, maar kan leiden tot ongelukken als het gaat om ondercommandanten met sterke, eigenzinnige karakters, die uit zĳn op persoonlĳke successen zonder het grote geheel in de gaten te houden. Door botte ongehoorzaamheid van de commandant van het Eerste Duitse Leger, Von Kluck, was het mogelĳk dat er een kwetsbare rechterflank ontstond, hetgeen rechtstreeks in de kaart speelde van het nieuw gevormde 6e Franse leger. Ook kon zo een gat ontstaan tussen de beide Duitse legers op de rechterflank. Tot overmaat van ramp besloot Von Molkte het zwaartepunt van de gehele operatie wat meer naar het centrum te verleggen en verzwakte hĳ zĳn rechter vleugel door daar divisies weg te halen t.b.v. de in de Elzas optredende legers. En dit alles onder druk van zĳn ondercommandanten die voornamelĳk het succes van de eigen eenheid op het oog hadden. De rechterflank had bovendien al aan kracht ingeboet omdat er gevechtskracht te waarde van drie legerkorpsen benodigd bleek voor de belegering van Antwerpen en Mons/Bergen. Aan de vooravond van het begin van het Franse tegenoffensief waren de krachtsverhoudingen dan ook drastisch gewĳzigd t.o.v. de beginsituatie. Stonden op de Duitse rechter vleugel aanvankelĳk 30 Duitse tegenover 10 Franse divisies, op 6 september 1914 waren er nog slechts 19 Duitse divisies tegenover 35 Franse. Ongewild hadden de Duitsers dus flink bĳgedragen aan de voorwaarden voor een Frans succes. Het is in WOI een algemeen voorkomend verschĳnsel: de commandovoering beschikt niet over de juiste informatie op de juiste tĳd en beschikt niet over de middelen de coördinerende of bĳsturingbevelen op tĳd op de gewenste plaats te krĳgen. Informatieverzorging en datatransmissie staan nog te zeer in de kinderschoenen. Zo beschikte de Franse bevelhebber, generaal Joffre, in zĳn eerste hoofdkwartier te velde op 4 september 1914 aanvankelĳk noch over een telegrafieverbinding noch over telefoonverbindingen. Liaison officieren waren zĳn enige middel om contact te onderhouden met zĳn commandanten. Joffre koos de locatie van dat hoofdkwartier, Vitry-le-FranÇois, zodanig dicht bĳ zĳn troepen dat hĳ in staat was regelmatig per auto op bezoek te gaan, „car il aime davantage apprécier une situation sur le terrain que sur le papier, à l’apposé de Von Molkte”.

In de bewegingsfase van de oorlog was het met name de cavalerie die al verkennend voor de nodige informatie moest zorgen. Ook lichte verkenningsvliegtuigen speelden al een zekere rol. In de latere loopgravenoorlog was de rol voor het verkennende paardevolk uiteraard uitgespeeld. In die fase moesten verkenningspatrouilles te voet (o.a. door krĳgsgevangenen te maken), waarnemingsballons en vliegtuigen de nodige informatie binnen brengen. Het is overigens interessant om op te merken, dat wat op het hoogste niveau van de Duitse militair-strategische planning niet gelukte wel slaagde op een niveau lager. In het oosten wisten de Duitsers hun veel sterkere Russische tegenstander met zwakke(re) krachten wèl partieel te verslaan. Uiteindelĳk wordt Rusland zelfs gedwongen tot een wapenstilstand en in feite uitgeschakeld, waardoor troepen van het oostfront werden vrĳgemaakt voor het Westfront (1918 offensief) in plaats van omgekeerd zoals oorspronkelĳk de strategische opzet was. Na de mislukking van de „openingszet” in het westen was de Duitse strategische positie eigenlĳk al hopeloos. De geallieerden waren met hun menselĳk en economische potentieel duidelĳk de meerderen van de centralen (lees Duitsland), hetgeen nog eens werd benadrukt door de isolatie als gevolg van de zeeblokkade. Slechts een wonder zou de situatie fundamenteel kunnen veranderen. Redelĳkerwĳze was de vraag toen al niet meer „Hoe kan Duitsland alsnog winnen?”, maar „Hoe kan worden voorkomen dat Duitsland de oorlog verliest?”. De tĳd was echter nog lang niet rĳp om die vraag onder ogen te kunnen zien. De geallieerde overmacht komt tot uitdrukking in vele, overigens in bloed gesmoorde offensieven. Duitsland voerde in het westen talloze tegenaanvallen/stoten uit en een tweetal grote offensieven: 1916 Verdun en 1918 het slotoffensief, die beiden overigens ook doodbloedden.

Door de verwoestende en moordende vuurkracht van mitrailleurs en artillerie was iedere vorm van aanval letterlĳk ten dode opgeschreven. Ten dode opgeschreven, omdat het in deze periode van de krĳgsgeschiedenis gaat om aanvallen door infanterie te voet. Zwaar bepakt met de bajonet op het geweer uit een loopgraaf klimmen („going over the top”), door niemandsland (met kraters omwoeld) richting vĳandelĳke loopgraven die beschermd worden door zware prikkeldraad versperringen. Voor de vele vĳandelĳke mitrailleurs is dan de rol weggelegd de aanvallende golven infanteristen neer te maaien. Voorbereidend artillerievuur is meestal niet in staat gebleken de tegenstander echt uit te schakelen; ook niet als dit artillerievuur vele uren, soms dagen achtereen heeft geduurd. Er zĳn dan nog geen bruikbare tanks en vliegtuigen beschikbaar om doorbraken te forceren.

Zo vielen op 26 september 1915 twaalf Britse bataljons aan de op Duitse stellingen bĳ Loos in Noordwest Frankrĳk. Na 3½ uur waren er van de bĳna 10.000 man 8246 uitgeschakeld (dood, gewond, vermist). De Duitsers leden in dit geval géén verliezen; het was prĳsschieten geweest. Dit soort „gehakt¬molen¬achtige” oorlogvoering is kenmerkend voor de loopgraven oorlog in West-Europa. Niet alleen in de periode van de loopgravenoorlog waren de verliezen hoog en ten hemel schreiend. Ook in de openingsfase van WOI, toen het nog om een bewegingsoorlog ging, waren de verliezen al zeer hoog. De Franse verliezen in de maanden augustus en september 1914 bedroegen 329.000 man, ongeveer een zesde van het totale verliescĳfer in de periode 1914-1918. De Britten verloren in die 2 maanden meer mensen dan in de hele Tweede Wereldoorlog. De generaals leken van geen ophouden te weten. Steeds maar weer vergeefs aanvallen met geweldige verliezen aan mensenlevens en dat (met de nodige adempauzes tussen de offensieven) jaren achtereen.

Alan Clark noemt hen dan ook in zĳn gelĳknamige boek The Donkeys (de ezels): „the English soldiers fight like lions, but they are led by donkeys”. Hĳ concludeert o.a. n.a.v. de slag bĳ Loos: „vanity and stupidity were the main ingredients of the massacres of 1915. The Donkeys (French, Rawlinson, Watson and Haig) whose orders resulted in the virtual destruction of the old professional British Army”. De vraag is dus gerechtvaardigd „Waren die generaal, die commandanten, dan helemaal gek?” Wisten ze nu echt niets beters te verzinnen. Welnu gek waren ze in ieder geval niet helemaal. Tot de algemene grondslagen van de oorlogvoering behoren o.a. de elementen offensief handelen, verrassing en concentratie van middelen. Alleen als volgens deze grondslagen wordt gehandeld kan men doelen bereiken en oorlogen winnen. De gevechtsvormen defensief en verdediging kunnen een vĳand wel tegenhouden, eventueel helpen een oorlog niet te verliezen, maar winnen niet. Evenals met het voeren van het vertragend gevecht kan men eventueel wel tĳd winnen om zich elders op een (tegen)offensief voor te bereiden. Al voor 1914 was het duidelĳk dat de vuurkracht van wapens sterk was toegenomen. Vuurkracht is natuurlĳk niet alleen een essentieel hulpmiddel bĳ het voeren van de verdediging maar ook bĳ het uitvoeren van een aanval. Analyses van de Boerenoorlog en de Russisch-Japanse oorlog 1904¬/1905 gaven aan dat het offensief zeer wel uitvoerbaar was, mits men niet optrad in gesloten formaties, met een goede combinatie van vuur en beweging en een ĳzeren wil om te winnen. Zware verliezen incasseren hoorde daar vanzelfsprekend bĳ, maar in het licht van het te verwachten succes zouden die zeker „aanvaardbaar” zĳn. „Careful preparation and fanatical Courage” bleken in de praktĳk van WOI toch niet voldoende. Niet zo verwonderlĳk als men ook de lessen van de balkan¬oorlogen (1912/1913) bĳ de oordeelsvorming had betrokken. Toen al bleken met name mitrailleurs een verwoestende uitwerking te hebben op de aanvallende infanterie. De toegenomen vuurkracht, gecombineerd met een systeem van veldversterkingen (l’organisation du terrain) maakte ook toen al de manoeuvre vrĳwel onmogelĳk. Niet alleen waren overigens de dracht, de nauwkeurigheid en de uitwerking van de wapens toegenomen. Ook de gebruiks¬intensiteit van de wapens toonde dat beeld. V.w.b. de artillerie bleek het volgende:

Duits 21 cm geschut

1870-71, 199 schoten/stuk in 5 maanden;
1914, 1000 schoten/stuk in 6 weken (25 per dag);
1918, 400-500 schoten/stuk per dag.

De gevolgen, ook voor het logistieke systeem, laten zich raden. Het is overigens interessant om ook hier weer eens te constateren hoe huiverig een mens kan zĳn voor „nieuwigheden”. Dat gold zeker ook in de periode voorafgaande aan de Eerste Wereldoorlog, een periode waarin velen elektriciteit beschouwden als een overdreven nieuwigheid. Zo stonden ook generaals achterdochtig tegenover technologische ontwikkelingen. Voor Haig, was de mitrailleur een zwaar overschat wapen, veel Franse officieren weigerden de telefoon te gebruiken, de Engelsen weigerden aanvankelĳk mortieren aan te schaffen en Kitchner beschouwde de tanks als een speeltje. Foch zei over het vliegtuig: „aardig voor de sport, militair gezien is het vliegtuig niets waard” (l’avion est zéro!). Ook nieuwe middelen die tĳdens de Eerste Wereldoorlog beschikbaar kwamen, vermochten niet het verstoorde evenwicht tussen vuur en beweging te herstellen. Gas bleek vaak contraproductief en de geallieerde tanks (1916) waren technisch nog niet ver genoeg uit ontwikkeld. Hoewel de inzet van beide fenomenen in WOI soms tot verrassende initiële resultaten leidde bleek men niet in staat de „Gunst des Augenblicks” uit te buiten. Zeker aan geallieerde zĳde was dat het geval: niets doen zonder toestemming en nadere bevelen van boven. En die toestemming en/of bevelen kwamen meest al niet, omdat de généraux de château niet of veel te laat op de hoogte waren van wat er voor gebeurde: geen adequate verbindingssystemen beschikbaar (kapot geschoten telefoonlĳnen en bĳ bosjes sneuvelende ordonnansen). Met hun offensief bĳ Verdun in 1916 probeerden de Duitsers de impasse te doorbreken m.b.v. een nieuw operationeel concept. Zĳ vielen massaal aan met een beperkte doelstelling (geen doorbreking, geen omvatting); zĳ wilden slechts grootscheepse Franse tegenaanvallen uitlokken om deze door geconcentreerde vuurkracht te laten doodbloeden. Zo gingen de Duitsers over van „Vernichtungsdenken” (uitschakeling door vuur en beweging) tot „Abnutzungsdenken” (slĳtage door vuurkracht). In de praktĳk ontaardde de maanden durende slag bĳ Verdun in een gruwelĳke slĳtageslag voor beide partĳen. Concluderend kan worden gesteld, dat de Eerste Wereldoorlog militair gezien eigenlĳk een periode was van onvermogen en machteloosheid. Dat klinkt vreemd, het was immers een tĳd van massalegers en technologische ontwikkelingen. Nieuwe vindingen op militair gebied, zoals mitrailleurs, vlammenwerpers, handgranaten, gifgas e.d., alsmede civiele ontwikkelingen, zoals spoorwegen, telefoon, telegraaf, de eerste auto’s, luchtballonnen en de eerste vliegtuigen, en toch machteloos.

Machteloos, omdat de genoemde technologische ontwikkelingen net niet ver genoeg waren. De vuurkracht was zo overheersend, dat elke poging tot beweging in bloed werd gesmoord. En beweging/manoeuvre is nu eenmaal noodzakelĳk om militair een beslissing te kunnen forceren. Bovendien waren de middelen t.b.v. de commandovoering ontoereikend om de massalegers doeltreffend te kunnen aanvoeren. Zo bleef de informatievoorziening onder de maat o.a. door het ontbreken van adequate communicatiemiddelen. Het tĳdsgewricht van „Funken, Fahren und Schieszen” (Guderian) was nog niet aangebroken. Ook de wĳze van denken b.v. t.a.v. machtsstructuren tussen staten en over de rol van het fenomeen oorlog daarbĳ, de starre militaire hiërarchie en de politiek-militaire instelling t.a.v. verliezen aan mensenlevens in die periode hebben het onvermogen om tot een oplossing te komen gecontinueerd en aldus geleid tot het 4-jarig bloedbad. Uitputting, zowel in materiële als in morele zin (civiel en militair) van beide partĳen bracht uiteindelĳk in het najaar van 1918 het einde met een nipte overwinning voor de geallieerden. Het oordeel achteraf is dan ook vernietigend zowel voor de betrokken politici als voor de hoogste militaire aanvoerders. Toch past daarbĳ enige terughoudendheid en nuancering. Hoe zou men in de gegeven constellatie en omstandigheden anders hebben kunnen/moeten handelen? Men kan slechts verbĳsterd en met afschuw terugkĳken. Dat geldt zowel voor de wĳze waarop de Eerste Wereldoorlog kon ontstaan als voor de wĳze waarop die oorlog militair is gevoerd. Als studieobject is de Eerste Wereldoorlog militair gezien slechts interessant in zĳn aanloop (bondgenootschappen, mobilisatie- en operatieplannen) en in de beginfase als het gaat om mobilisatie, concentratie en bewegingsoorlog in augustus en september 1914. Ook het beschouwen van de eindfase is politiek-militair weer boeiend, vooral in de maanden oktober en november 1918 als de beweging weer op gang komt. Tot slot verdient de invloed van het gebruik, dan wel het misbruik van nieuwe middelen op de oorlogsvoering in het algemeen en de commandovoering in het bĳzonder de aandacht. In tegenstelling tot 1914-1918 beschikten de commandanten bĳ aanvang van WOII in principe wel over middelen om adequaat commando te voeren (o.a. tactische radioverbindingen). De impasse van het dodelĳke contravuur kon worden doorbroken door het beschikbaar komen van betere tanks (vuurkracht, mobiliteit en pantsering), pantserinfanterie voertuigen (Halbkettenfahrzeuge e.d.) en gepantserde commandovoertuigen. Het credo van generaal Von Guderian „Funken, Fahren und Schieszen” luidde de Blitzkrieg in (Polen 1939). Ook de Duitse veldtocht in 1940 in West-Europa droeg daarvan de kenmerken. Aan het Fahren kan ook het Fliegen worden toegevoegd. De luchtsteun aan de pantsertroepen vervolmaakte in feite het concept van het optreden van verbonden wapens. Het gebruik van transportvliegtuigen en parachutisten/luchtlandingstroepen maakte ook de verticale omvatting van de tegenstander mogelĳk. Een methode die later in vele operatieplannen een rol zou gaan spelen. Vergelĳking van de Duitse operatieplannen uit 1914 en 1940 (op basis van de strategie: eerst het westen, dan het oosten) laat zien, dat 1914 tot doel had Omtrekking en vernietiging gericht op uitschakeling van de Fransen in Noord-Oost Frankrĳk. In 1940 was het een verrassende doorbraak (Ardennen) met als doel de omtrekking en de uitschakeling van de geallieerden in Noordwest Frankrĳk en België.

Enkele Slotopmerkingen

Hoewel commandovoering in wezen een onveranderlĳk fenomeen is, blĳken de inhoud en de wĳze waarop het commando wordt of kan worden gevoerd op een bepaald moment in de historie van vele factoren van invloed afhankelĳk (stand van de techniek, operationele en tactische concepten/doctrines, menselĳke en maatschappelĳke factoren etc.). Frederik de Grote zei eens: „het ideale commandosysteem bestaat alleen in de hemel”. Toch is het streven er steeds op gericht geweest om in gegeven omstandigheden een voor dat moment of tĳdsgewricht optimaal systeem te hebben als uitgangspunt voor de praktĳk van de commandovoering. En die praktĳk is al moeilĳk genoeg. Von Clausewitz raakte daarbĳ de kern door te stellen: „Der Krieg ist das Gebiet der Ungewiszheit und des Zufalls”. En ook daar moeten commandanten mee leren omgaan willen zĳ succesvol het commando kunnen voeren.